Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] – pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego

0
619
[bsa_pro_ad_space id=5]

Piotr Witakowski, Dr hab. inż. em. prof. ITB i AGH

[bsa_pro_ad_space id=8]
  1. WPROWADZENIE

W lutym roku 2005 będąc pracownikiem Instytutu Techniki Budowlanej otrzymałem od Sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa, Andrzeja Przewoźnika, list następującej treści:

Szanowny Panie Profesorze,

W nawiązaniu do przeprowadzonej z Panem rozmowy przez mojego przedstawiciela, mgr inż. Ryszarda Graumana, proszę o wykonanie ekspertyzy likwidacji uszkodzeń nagrobków na cmentarzu Orląt Lwowskich w zakresie:

  • określenia sposobu rozwiązania odwodnienia ścianek betonowych kwater,
  • podanie sposobu naprawy elementów betonowych.

Mimo, że listu tego oczekiwałem po wcześniejszych rozmowach, fakt powierzenia mi określonych w liście zadań odebrałem jako niezwykłe wyróżnienie. Sprawa naprawy Cmentarza stała się wiosną 2005 roku bardzo pilna. Niszczony, rozkradany i dewastowany przez dekady Cmentarz miał być uroczyście otwarty 24 czerwca 2005 roku w obecności prezydentów Aleksandra Kwaśniewskiego i Wiktora Juszczenki (Rys. 1). Odnowiony w latach 2000 i 2001 wielkim wysiłkiem polskiej firmy Energopol, jej pracowników i Polaków mieszkających we Lwowie Cmentarz ponownie zaczął ulegać samoistnej destrukcji, co było przeszkodą w jego zbliżającym się otwarciu.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 110200655

Rys. 1. Polscy żołnierze pomiędzy grobami na Cmentarzu Orląt Lwowskich w dniu uroczystego otwarcia 24 czerwca 2005 r. z udziałem prezydentów Ukrainy i Polski [1].

Cmentarz Orląt Lwowskich, zwany też Cmentarzem Obrońców Lwowa, jest unikalną nekropolią w skali światowej. Określany jako Miejsce Święte – Campo Santo, to miejsce wiecznego spoczynku blisko 3 tysięcy poległych i hołdu poległym, a zarazem wizytówka Polski i muzeum. Unikatowy w skali światowej kształt Cmentarza (Rys. 2) pozwala na jego identyfikację na pierwszy rzut oka.

Cmentarz Orląt Lwowskich nie tylko stanowi jedną z najbardziej znanych polskich nekropolii, lecz ma również wielkie znaczenie historyczne i polityczne. Jest bowiem dokumentem świadczącym o heroicznym wysiłku Polaków mieszkających we Lwowie dla utrzymania Lwowa przy Macierzy, jak też świadczącym o ofiarach przez nich złożonych dla tego celu. Cmentarz stanowi równocześnie zabytek architektury cmentarnej i posiada

wartość artystyczną ze względu na swe walory plastyczne. Cmentarz jest stale otwarty dla zwiedzających pełniąc też nieustannie funkcje muzealne. Jednak tylko nieliczni mają świadomość, że jest on wybitnym dziełem sztuki inżynierskiej zrealizowanym w niezwykle trudnych warunkach geologicznych.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 110443294

Rys. 2. Plan Cmentarza Orląt Lwowskich. Sytuacja po roku 2001. Kwatery A i B zawierają mogiły położone pierwotnie po drugiej stronie obecnej ulicy Banacha. Zniszczone intencjonalnie w latach 70. wieku XX, przeszły w roku 2000 ekshumację. Prochy poległych zostały przeniesione do wspomnianych dwóch kwater obok kaplicy.

Wszystkie te okoliczność sprawiły, że przed koncepcją naprawy postawione zostały wyjątkowe wymagania. Renowacja Cmentarza nie mogła odbywać się na takich samych zasadach, jak innych obiektów budowlanych. Podczas prac naprawczych nie można było naruszyć mogił. Nie można też było wyłączyć żadnej z funkcji Cmentarza. Naprawa musiała być przeprowadzona w sposób honorujący miejsce i znaczenie obiektu. Ponadto ówczesne okoliczności wymagały, aby Cmentarz mógł się stać miejscem uroczystości oficjalnego otwarcia w ciągu najbliższych kilku tygodni. Ze względu na sytuację polityczną, uroczystość ta miała doniosłe znaczenie dla stosunków międzynarodowych. Skupiała więc na sobie uwagę środków masowego przekazu i Cmentarz podczas jej trwania musiał wykazać wszystkie swe walory estetyczne. Jak już podkreślono, wszelkie prace zmierzające do przywrócenia jego świetności musiały być prowadzone tak, aby nie zakłócić żadnej z pełnionych funkcji. Zaproponowane przeze mnie w ekspertyzie technologie spełniały ten warunek. Tam, gdzie było to możliwe, starałem się zaproponować kilka różnych technologii lub środków technicznych, które mogły być traktowane jako równoważne. Umożliwiało to wybór rozwiązania i wykonawcy najlepiej dostosowany do wymagań i możliwości finansowych.

  1. POWSTANIE I KONSTRUKCJA CMENTARZA

Cmentarz Orląt Lwowskich położony jest na południowym zboczu wzgórza Łyczakowskiego schodzącym uskokami w stronę Pohulanki. Jest to najbardziej na południe położona część Cmentarza Łyczakowskiego. Decyzja o założeniu Cmentarza podjęta została przez władze miasta w początkach 1919 r., więc jeszcze w trakcie trwania walk z wojskami ukraińskimi, a pierwsze pochówki datują się od kwietnia 1919.

Na wybór miejsca miał wpływ fakt, że sam Cmentarz Łyczakowski był w początku roku 1919 miejscem zażartych walk i miejscem śmierci kilkuset obrońców Lwowa – na jego terenie poległ m.in. (w dniu 21 listopada 1918 r.) 14-letni Jurek Bitschan. Cmentarz Łyczakowski był też miejscem pochówku poległych w kolejnych powstaniach narodowych i jako jedyny na terenie dawnych ziem Rzeczypospolitej zawierał zwarte kwatery poległych w powstaniach.

W kwietniu 1921 roku rozpisany został konkurs na kształt architektoniczny Cmentarza. Konkurs ten wygrał student Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej Rudolf Indruch (Rys. 3), który sam był jednym z obrońców Lwowa. Rudolf Indruch zmarł 6 lat później i również został pochowany na Cmentarzu, obok swych kolegów (w kwaterze XXI).

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 110835601

Rys. 3. Rudolf Indruch (ur. 7 lutego 1892 we Lwowie, zm. 27 stycznia 1927 tamże) – architekt, kapitan saperów Wojska Polskiego. Spoczywa w kwaterze XXI, nr grobu 1938 [2].

Zasadniczą trudnością w konstrukcji Cmentarza były warunki geologiczne. Teren przewidziany na Cmentarz położony był na stoku. Cienka warstwa gruntu ułożona jest na podłożu skalnym. W wyniku tego grunt na stoku stanowił osuwisko – zsuwał się w dół. Ruch osuwiska, intensywny zwłaszcza w sytuacji nawodnienia na wiosnę lub po opadach atmosferycznych, stanowił zagrożenie dla trwałości obiektów cmentarnych.

Koncepcja architektoniczna Indrucha w kunsztowny sposób rozwiązywała problemy gruntowe, a jednocześnie artystycznie wykorzystywała usytuowanie Cmentarza na stoku. Przewidywała szereg tarasowato wznoszących się kwater zawierających mogiły. W najniższej części Cmentarza miały one kształt półokręgów, a powyżej prostokątny. Dominującym elementem Cmentarza miał być Pomnik Chwały (por. Rys. 4) złożony z łuku triumfalnego i połączonej z nim kolumnady, na którą składało się 12 kolumn zwieńczonych wspólnym architrawem. Na górze pomnika projekt przewidywał monumentalne rzeźby rycerza i orła. Po obu stronach łuku triumfalnego miały stanąć kamienne lwy trzymające tarcze Lwowa z napisami „Zawsze wierny” i „Tobie Polsko”. Powyżej kwater z mogiłami projekt przewidywał katakumby. W najwyższym punkcie Cmentarza miała stanąć kaplica mająca kształt rotundy (Rys. 5). Kaplica ta zastąpiła pierwotną drewnianą, wzniesioną na miejscu obecnego Pomnika Chwały, jeszcze podczas walk o Lwów. W osi Cmentarza od najniższego punktu, gdzie przewidywano bramę, aż do kaplicy biegła aleja ze schodami przechodząca przez środek łuku triumfalnego.

Dla zapobieżenia osuwaniu się gruntu Indruch wykorzystał katakumby (Rys. 6) tworząc z nich jednocześnie mur oporowy oraz dodatkowo Pomnik Chwały, którego cała kolumnada tworzyła jednocześnie palowanie utwierdzone w podłożu skalnym. Wreszcie obmurowanie półkolistych kwater Cmentarza stanowiło jednocześnie konstrukcję samostateczną. Dzięki temu obmurowania te powstrzymują ruch zbocza bez żadnych wewnętrznych lub zewnętrznych przypór i przy grubości własnej jedynie około 20 cm. Ponadto dla zapobieżenia groźbie wnikania wody w grunt przewidziano odwodnienie powierzchniowe i podziemną kanalizację zbiorczą. Z inżynierskiego punktu widzenia rozwiązania przyjęte przez projektanta – studenta Politechniki Lwowskiej – zasługują na najwyższy podziw. Wszystkich niewtajemniczonych zachwyca wyłącznie piękno architektury Cmentarza, natomiast dla inżyniera jest również imponujące połączenie funkcjonalności i estetyki z rozwiązaniem problemów, jakie stanowiły warunki geologiczne.

Po rozstrzygnięciu konkursu przystąpiono do prac budowlanych realizując koncepcję architektoniczną Indrucha. Budowa kaplicy została zakończona w roku 1924. Budowę Pomnika Chwały rozpoczęto w roku 1929, a ukończono w roku 1934. Równocześnie z budową Cmentarza trwały pochówki uczestników walk o Lwów zmarłych w dalszych latach. Doprowadziło to do konieczności wykupienia nowych gruntów i rozszerzenia Cmentarza o kwatery nieprzewidywane w projekcie Indrucha. Prace budowlane trwały do wybuchu wojny w 1939 r. doprowadzając właściwie do pełnej realizacji projektu za wyjątkiem rzeźb na górze Pomnika Chwały.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 111330035

Rys. 4. Pomnik Chwały. Widok z lat 30. ubiegłego wieku. Z Pomnika pozostał obecnie został jedynie łuk triumfalny z bramą i dwa skrajne pylony, na których wyryto nazwy pól bitewnych. 

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 111434875

Rys. 5. Kaplica u szczytu Cmentarza. Widok z roku 2005.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 111512875

Rys. 6. Katakumby. Widok z roku 2007 [3].

  1. WAŻNE ELEMENTY CMENTARZA

3.1. Katakumby

Katakumby poświęcono i zamknięto w dniu 9 października 1932 roku. Leżą one poniżej kaplicy i schodzi się do nich szerokimi, kamiennymi schodami. W ich ośmiu kryptach spoczywają ciała 72 Obrońców Lwowa poległych w pierwszych dniach listopada 1918 r., których ekshumowano z różnych odcinków frontu polsko-ruskiego. Są to kobiety i mężczyźni różnych lat życia, różnych stanów, rodzajów broni, odcinków obrony Lwowa, dzielnic Polski i odsieczy. Najmłodszy spośród pochowanych w katakumbach – Antoni Petrykiewicz – poległ w wieku 13 lat. Najmłodszy z pochowanych na całym Cmentarzu Obrońców Lwowa był uczeń szkoły powszechnej Jaś Dufrat, który poległ 9 listopada 1918 roku w wieku 12 lat.

3.2. Pomnik Lotników Amerykańskich

Po lewej stronie katakumb stanął Pomnik Lotników Amerykańskich poległych w walkach o Polskę (Rys. 7). Uroczystego odsłonięcia dokonano w roku 30 maja 1925 r. Pomnik przedstawia lotnika ze skrzydłami, z głową wzniesioną w górę. U góry znajdują się napisy w języku polskim i angielskim: „Amerykanom Poległym w Obronie Polski w latach 1919-1920”. Na płycie grobowej widnieje napis następujący: „Oficerowie Lotnicy z Eskadry myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki – Edmund P. Graves porucznik W. P. * 1891 Boston Mass † 22 XI 1919 we Lwowie – Arthur H. Kelly kapitan W. P. * 1890 Virginia Richmond † 16 VII 1920 pod Łuckiem – G. Mac Callum porucznik W. P. * 1890 Detroit † 31 VIII 1920 pod Lwowem„.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 111801651

Rys. 7. Pomnik Lotników Amerykańskich autorstwa artysty rzeźbiarza Józefa Starzyńskiego. Widok po przywróceniu angielskiego napisu w roku 2016 [3].

3.3. Pomnik Piechurów Francuskich

Po prawej stronie katakumb usytuowano Pomnik Piechurów Francuskich poległych w obronie Polski. Pomnik w kamieniu przedstawiający piechura francuskiego opartego o karabin, z gałązką wawrzynu, tworzy odpowiednik do pomnika Lotników Amerykańskich (Rys. 8). Napis na płycie grobowej brzmi „Bohaterskim Francuzom Poległym i Zmarłym w obronie Rzeczypospolitej Polskiej”. Odsłonięcie pomnika odbyło się 26 maja 1938 r.,

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 111940372

Rys. 8. Pomnik Piechurów Francuskich. Projekt prof. J. Różyskiego wykonany przez rzeźbiarza Kazimierza Sokolskiego. Widok z roku 2016 [3].

3.4. Mogiła Nieznanego Żołnierza

Spośród wielu unikalnych elementów, w jakie obfituje Cmentarz na szczególną uwagę zasługuje mogiła, z której ekshumowano ciało Nieznanego Żołnierza przeniesione do Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Jak relacjonuje „Przewodnik po Cmentarzu Obrońców Lwowa”, po decyzji, że zwłoki Nieznanego Żołnierza pochodzić będą spośród obrońców Lwowa, dnia 29 października 1925 roku w godzinach popołudniowych nastąpiło rozkopanie trzech mogił na Cmentarzu Orląt Lwowskich oznaczonych napisem: „Nieznany Żołnierz”. Trzy trumny wydobyte na wierzch dziwnym trafem zawierały zwłoki szeregowca, kaprala i sierżanta. Stwierdzono, że wszyscy trzej byli żołnierzami liniowymi, że zginęli wskutek ran i że pochowano ich w postrzępionych i pokrwawionych mundurach. Spośród tych trzech trumien wybór padł na zwłoki szeregowca, które jako godne pochowania na miejscu czci całego Narodu wybrała p. Zarugiewiczowa, matka jednego z bohaterów zabitych pod Zadwórzem, a którego zwłok również nie można było zidentyfikować. Zwłoki tego Nieznanego Żołnierza przewieziono do Warszawy. W miejscu, gdzie spoczywał we Lwowie, położono płytę projektu Kazimierza Sokalskiego (Rys. 9). Płyta wykuta jest z czarnego polerowanego granitu. Górna jej powierzchnia jest ozdobiona wypukłymi sylwetami orderu Virtuti Militari i Krzyża Niepodległości oraz następującym napisem: „Zwłoki zabrano dnia 29 października 1925 r. i uroczyście przewieziono w dniach 30-31 października i 1 listopada do Warszawy, gdzie pochowano w mogile na placu Marsz. Józefa Piłsudskiego, dawniej Saskim, jako zwłoki Nieznanego Żołnierza”.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 112239009Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 112259735

Rys. 9. Tablica na miejscu skąd ekshumowano zwłoki Nieznanego Żołnierza. Po lewej stronie widok tablicy z lat 30-tych XX w. zniszczonej przez sowietów w latach 70-tych. Po prawej stronie widok nowej tablicy odtworzonej w identycznej formie ok. roku 2000 [4].

3.5. Grób Pięciu Nieznanych Żołnierzy

Drugim elementem wartym szczególnej uwagi jest grób Pięciu Nieznanych Żołnierzy poległych na Persenkówce (Rys. 10). Mogiła ta zlokalizowana jest w zakolu Pomnika Chwały. W szczycie Pomnika Chwały umieszczono napis „Mortui sunt ut liberi vivamus” („Polegli, abyśmy wolni żyli”) (Rys. 11), a po przeciwnej stronie pomnika płaskorzeźbę przedstawiającą miecz.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 112456365

Rys. 10. Grób Pięciu Nieznanych Żołnierzy poległych na Persenkówce. Widok obecny [4].

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 112538546

Rys. 11. Napis w szczycie Łuku Triumfalnego – MORTUI SUNT UT LIBERI VIVAMUS (Polegli, abyśmy wolni żyli). Zdjęcie z roku 2002.

Na mogile Pięciu Nieznanych Żołnierzy znajduje się płyta z czerwonego marmuru. Pierwotnie na pionowej ścianie płyty od strony Pohulanki widniał napis: „Mogiła zbiorowa”, czoło zaś płyty opatrzone było napisem: „Nieznanym bohaterom, poległym w obronie Lwowa i Ziem Południowo-Wschodnich”. Próba odtworzenia płyty po sowieckich zniszczeniach z roku 1974 natrafiła na dziki opór ze strony władz Lwowa. Ostatecznie zgodzono się na napis zgodny z tekstem z Pomnika Nieznanego Żołnierza z Warszawy „Tu leży żołnierz polski poległy za Ojczyznę”.

  1. DZIEJE CMENTARZA PO ROKU 1939

Okres II wojny światowej Cmentarz przetrwał bez większych zniszczeń. W okresie tym następowały dalsze pochówki. W wyniku zmian granicznych Cmentarz znalazł się na terenie ówczesnego ZSRR, a w samym Lwowie nastąpiły zasadnicze zmiany narodowościowe. Polacy albo zostali poddani eksterminacji, albo deportowani, albo zmuszeni do wyjazdu. W ich miejsce zjawił się niepolski element napływowy. Cmentarz stracił nie tylko twórców, lecz i obrońców.

Po wojnie nastąpił okres stopniowej dewastacji Cmentarza z powodu braku konserwacji, zarastania dziką roślinnością, chuligańskich uszkodzeń i kradzieży mniejszych elementów architektonicznych. Rodzaj uszkodzeń wskazywał na celowe niszczenie elementów podkreślających polskość. Znamienne było to, że najpierw skuto napisy na tarczach lwów stojących przed łukiem triumfalnym, a następnie w roku 1960 (wg innych źródeł w roku 1962) w całości je wywieziono. Mimo, że niszczono kolejne pomniki (m.in. jeszcze w latach 50-tych zniszczono Pomnik Lotników Amerykańskich i Piechurów Francuskich), to aż do roku 1971 Cmentarz zachował ogólny wygląd, jaki uzyskał do roku 1939.

W dniu 25 sierpnia 1971 roku władze radzieckie przystąpiły do totalnego niszczenia Cmentarza. Na jego teren wjechały czołgi i spychacze. Zaczęto wyburzenia. Zburzono kolumnadę (Rys. 12). Za pomocą metalowych lin i czołgów próbowano przewrócić Łuk Triumfalny i pylony, które jednak okazały się mieć tak mocne fundamenty, iż zamiar stał się niewykonalny.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 112923950

Rys. 12. Zniszczony Pomnik Chwały – październik 1971. Fot. D. Łomaczewska.

Ze względu na bliskość zabudowań na Pohulance obawiano się natomiast zastosować środków wybuchowych. Po kilku godzinach bezskutecznych zabiegów zaniechano dalszych prób burzenia Pomnika Chwały, ograniczając się do ostrzelania z broni ręcznej napisów na pylonach zawierających wykaz pól bitewnych z okresu obrony miasta, aby uczynić je nieczytelnymi. Następnie buldożery wyrównały teren, przysypując gruzami z rozbitej kolumnady widoczne jeszcze gdzieniegdzie żołnierskie mogiły, a gąsienicami czołgów stratowano miejsce, gdzie znajdował się grób Nieznanego Żołnierza [5].

Na dolnej części Cmentarza urządzono wysypisko śmieci, w katakumbach zorganizowano zakłady kamieniarskie, a na ich szczycie warsztaty samochodowe. Kaplicę przekształcono w składnicę złomu. Poprzez kwatery XX ÷ XXIV poprowadzono istniejącą do dziś ulicę Banacha.

Dopiero zmiany polityczne w końcu lat 80-tych doprowadziły do zaniechania dalszej profanacji i zniszczeń. Rozpadł się Związek Radziecki, a powstałą niezależną Ukrainę jako pierwsze uznało państwo polskie. 16 maja 1989 r. we Lwowie doszło do pierwszego posiedzenia polsko-ukraińskiej komisji do spraw renowacji na Cmentarzu Łyczakowskim. W wyniku zawartego porozumienia zezwolono na społeczną odbudowę Cmentarza przez pracowników Energopolu. Wielka w tym zasługa dyrektora Energopolu Józefa Bobrowskiego. 20 maja 1989 pracownicy Energopolu rozpoczęli oficjalnie oczyszczanie Cmentarza i pierwsze prace porządkowe. Dołączyli do nich Polacy mieszkający we Lwowie. Wywieziono gruz i śmieci, wycięto drzewa i krzewy, odsłonięto groby.

31 października 1989 r. położono w pobliżu Pomnika Chwały nową, ufundowaną przez Energopol, a wykonaną według przedwojennej fotografii, symboliczną płytę „Pięciu Nieznanych Żołnierzy z Persenkówki”. Tu właśnie w dniu 1 listopada 1989 r. odbył się symboliczny akt pojednania Polaków i Ukraińców. Nawiązano tym samym do przedwojennej tradycji, kiedy to dzień 1 listopada był we Lwowie dla Polaków Świętem Zmarłych, natomiast dla Ukraińców nieoficjalnym świętem narodowym.

W drugim etapie wyremontowano kaplicę, odbudowano katakumby, na pylonach odtworzono napisy z nazwami miejsc, gdzie toczyły się walki we Lwowie i okolicy. Prace te wykonano starając się maksymalnie wiernie odtworzyć stan przedwojenny. Równocześnie rozwiązano problem kwater, na których poprowadzono ulicę jak też kwater przez nią odciętych. Groby, które znalazły się poza murem i nowo wybudowaną drogą zostały ekshumowane i przeniesione do dwóch nowych kwater usytuowanych po obu stronach kaplicy. Równocześnie wykonano dodatkową kanalizację odwadniającą, którą podłączono do burzowca biegnącego wzdłuż ulicy Banacha.

Zasadnicze prace wykonano w latach 2000 – 2001. Całość prac wykonano według projektu mgra inż. arch. Jarosława Skrzypczyka i pod jego autorskim nadzorem. Dokumentację techniczną dla robót budowlanych i odwodnieniowych wykonał na polskie zlecenie zespół projektantów z lwowskiego Instytutu Naukowo-Konserwatorskiego. Wykonawcą robót był Energopol. Prace budowlane zakończono w roku 2001.

Elementy przedwojennej architektury kamiennej wykonane zostały z piaskowca pochodzącego z kamieniołomu Polana. Zapewne ze względu na stanowisko ukraińskie, kamieniołom Polana nie był dostępny, więc uzupełnienia architektury kamiennej zostały w latach 2000 – 2001 wykonane z wapienia z Pińczowa. Zniszczone elementy betonowe (obmurowania kwater) zaprojektowano i odtworzono z betonu klasy B15 [6].

  1. OBSTRUKCJA UKRAIŃSKA WOBEC ODBUDOWY CMENTARZA

Celem wszystkich prac budowlanych prowadzonych na Cmentarzu jest przywrócenie jego przedwojennego stanu, ale władze Lwowa wszelkimi sposobami stale starają się to uniemożliwić.

Zakres prac odtworzeniowych oraz napisy na grobach i pomnikach wynegocjowano z władzami państwowymi Ukrainy. Ale cały okres odbudowy cmentarza zaznacza się coraz nowymi sporami z władzami miasta Lwowa o treść napisów, o wykonawców, o pomniki, o lwy wywiezione za miasto. Równocześnie, tuż za murem, na terenie Cmentarza Łyczakowskiego wzniesiono pomnik poświęcony Strzelcom Siczowym, którzy walczyli z Lwowskimi Orlętami. Strzelcy Siczowi mieli swoje pomniki i groby na cmentarzu Janowskim we Lwowie i pamięć o nich była pielęgnowana przez społeczność ukraińską, lecz groby te zostały zniszczone za czasów Stalina. Ukraińcy przenieśli je w pobliże Cmentarza Orląt, aby „zrównoważyć” wymowę tego Cmentarza. Ten sam zabieg wykonali Rosjanie w Katyniu umieszczając obok mogił pomordowanych w roku 1940 polskich oficerów „muzeum” zawierające fałszywe informacje o rzekomo pomordowanych jeńcach rosyjskich wziętych do niewoli po wojnie polsko-bolszewickiej w roku 1920.

Symbolem ukraińskiej obstrukcji są losy mogiły Pięciu Nieznanych Żołnierzy. Kiedy podjęto prace nad renowacją Cmentarza w 1998 roku, Polska zaproponowała napis „Nieznanym żołnierzom poległym w walce o niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1920”, spotkało się to jednak ze sprzeciwem radnych Lwowa. W 1999 r. przed wizytą prezydentów Polski i Ukrainy na Cmentarzu, rada miejska umieściła napis z błędem „Nieznanym polskim wojakam poległym w wojnie polsko-ukraińskiej”. W 2001 roku władze Polski i Ukrainy porozumiały się co do napisu, który miał brzmieć „Nieznanym żołnierzom bohatersko poległym za Polskę w latach 1918–1920”, jednak kolejny raz napis został zablokowany przez radę miejską. Ostateczny kształt napisu ustalono w 2005 roku.

Podobne trudności stawiały władze Lwowa wobec wszystkich pomników. Sprzeciwiały się odtworzeniu Pomnika Lotników Amerykańskich i Pomnika Piechurów Francuskich. Zgodzono się na nie dopiero przed uroczystym otwarciem Cmentarza w roku 2005, lecz nie wyrażono zgody na napisy. Kiedy władze polskie uzyskały zgodę Kijowa na przywrócenie napisów, rada Lwowa zakazała odtworzenia na Pomniku Lotników Amerykańskich napisu w języku angielskim. Napis ten przywrócono dopiero w roku 2016 pod naciskiem dyplomatycznym przed wizytą amerykańską w dniu 20.05.2016 z udziałem ambasadora USA na Ukrainie i Delegacją Wojsk Lądowych Amerykańskich Sił Zbrojnych w Europie, na czele z dowódcą generałem Frederickiem Benem Hodgesem [7].

Najbardziej znane spory dotyczą pomników lwów przed Pomnikiem Chwały (Rys. 13). Po ich powrocie na Cmentarz w roku 2015 jeszcze w roku 2018 Rada Obwodowa ze Lwowa zażądała ich usunięcia argumentując, że stanowią one „symbol polskiej okupacji Lwowa”. Ustawione już przed Pomnikiem lwy zakryto płytami paździerzowymi, a osoba, która odsłoniła lwy spod płyt została ukarana grzywną [8]. W roku 2005 nie było na Cmentarzu obu ww. pomników jak też lwów spod Pomnika Chwały. Dla ilustracji tego, jaki stosunek do remontu Cmentarza miała rada Lwowa, może służyć fakt, że mimo istnienia bramy wjazdowej na Cmentarz od strony ul. Banacha władze Lwowa zakazały tego wjazdu i zmuszały każdego, kto chciał wejść na Cmentarz, aby przeszedł najpierw przed pomnikiem Strzelców Siczowych.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 114250499

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 114311136

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 114338345

Rys. 13. Widok lwów przed Pomnikiem Chwały. Na górze widok z lat 30. ub. w., w środku widok po roku 2015, na dole widok obecny po 20.05.2022 [9]. Obecnie odsłonięte lwy w porównaniu z przedwojennymi zostały okaleczone – skute są napisy z tarcz „Zawsze wierny” i „Tobie Polsko” oraz herb Rzeczypospolitej.

Osobą najbardziej zajadłą w tej antypolskiej działalności był mer Lwowa Andrij Sadowy. W maju br. (2022) po 3 miesiącach bezprzykładnej pomocy Ukrainie ze strony polskiej spowodował usunięcie płyt paździerzowych i oświadczył „Niech te lwy na polskim cmentarzu wojskowym we Lwowie, które niegdyś były przedmiotem kontrowersji i zostały zamknięte, będą krokiem w kierunku ostatecznego wzajemnego przebaczenia przeszłych krzywd”.

Informacje te są istotne dla ukazania, w jakich warunkach przystępowano do badania stanu technicznego Cmentarza i ustalania sposobu naprawy.

  1. EKSPERTYZA

6.1. Wizja lokalna

Sama analiza udostępnionej dokumentacji nie zapewniała wglądu w rzeczywisty stan techniczny Cmentarza, toteż postanowiłem dokonać wizji lokalnej na Cmentarzu z udziałem ekipy badawczej. Wizja została przeprowadzona w dniu 15.04.2005. Podczas tej wizji dokonałem oględzin uszkodzeń i wykonałem obszerną dokumentacją fotograficzną. Towarzyszący mi pracownicy techniczni wykonali próbne wiercenia geologiczne i pobrali próbki elementów betonowych i kamiennych dla ich laboratoryjnego zbadania.

Wizja wykazała, że około 50 % wszystkich elementów betonowych obmurowania kwater wykazuje uszkodzenia mrozowe. Elementy kamienne stykające się z gruntem (okładziny ściany schodów, muru oporowego) wykazują również liczne przecieki i uszkodzenia w postaci pęknięć i odprysków. Typowe uszkodzenia elementów betonowych przedstawia Rys. 14, a kamiennych Rys. 15. Kluczową obserwacją było stwierdzenie, że Cmentarz pozbawiony jest faktycznie systemu odwodnienia. Wszystkie elementy tego systemu są uszkodzone lub wadliwie wykonane. Dotyczy to zarówno kanalizacji jak też odwodnienia kwater i odwodnienia powierzchniowego.

6.2. Badania laboratoryjne

Pobrane w czasie wizji lokalnej próbki elementów betonowych i kamiennych zostały poddane badaniom nasiąkliwości i wytrzymałości w Laboratorium Badań Wytrzymałościowych ITB. Stwierdzono, że wytrzymałość betonu odpowiada założeniom projektowym, ale oba rodzaje próbek mają dużą nasiąkliwość – kamienne nawet do 24,6%. Próbki wykazały również ślady powierzchniowej hydrofobizacji, ale proces powlekania powierzchni środkiem hydrofobowym zamknął wodę, która wcześniej wniknęła do wnętrza materiału, co spowodowało, że materiał stał się bardzo podatnym na korozję i destrukcję związaną z zamarzaniem wody wewnątrz struktury betonu.

Rozpoznania geologicznego terenu Cmentarza dokonała Spółka GEOTEKO pod kierunkiem zmarłego w roku 2021 prof. dr hab. inż. Wojciecha Wolskiego. Pracownicy GEOTEKO dokonali w czasie wizji lokalnej wierceń geologicznych i pobrali próbki gruntu do badania. Przeprowadzone w laboratorium GEOTEKO badania pobranych próbek gruntu wykazały, że na przeważającej części Cmentarza wbrew wcześniejszym informacjom nie ma gruntów piaszczystych, lecz gliny pylaste. Są to grunty spoiste o bardzo słabej przepuszczalności.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 114741047

Rys. 14. Typowe uszkodzenia elementów betonowych.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 114818373

Rys. 15. Typowe uszkodzenia elementów kamiennych.

6.3. Diagnoza

Główną przyczyną wszelkich uszkodzeń są zjawiska termiczno-wilgotnościowe. Nie działają odwodnienia terenu Cmentarza wykonane przed wojną. Zapewne dewastacja Cmentarza w roku 1971 za pomocą czołgów doprowadziła do zadławienia podziemnej kanalizacji i drenażu. Stwierdzono też, że powierzchniowe odwodnienie wykonane przez Energopol w latach 2000 – 2001 nie może funkcjonować z powodu złej geometrii kratek odwadniających, a sączki odwadniające wewnątrz kwater również nie odprowadzają wody. Spoisty grunt wewnątrz kwater nie przepuszcza wody do dolnych warstw, co czyni z nich rodzaj basenu dla wód opadowych i stanowi mokry okład dla elementów betonowych. Ze względu na wysoką nasiąkliwość i niewielką wytrzymałość beton ma niedostateczną mrozoodporność. Woda wnika w pory betonu i zamarzając przy spadku temperatury poniżej zera rozrywa strukturę betonu.

Uszkodzenia elementów kamiennych wywołane są przez podobny mechanizm. Trzeba podkreślić, że nasiąkliwość piaskowców i wapieni może przekraczać 20 %. Dopóki struktura kamienia jest otwarta może on jednak wykazywać dużą mrozoodporność i odporność na warunki atmosferyczne. Przykładem mogą być liczne elewacje budynków mieszkalnych lub okładzina na Pałacu Kultury. Podstawowym wymaganiem jest pozostawienie otwartej struktury naturalnego kamienia, aby mógł on „oddychać”. Przyczyną uszkodzeń elementów kamiennych na Cmentarzu Orląt Lwowskich jest zamknięcie struktury przez zastosowanie powierzchniowego uszczelnienia. Liczne odpryski wskazują, że uszczelnienia dokonano bez osuszenia elementów zamykając wodę wewnątrz struktury.

Warunkiem zabezpieczenia zarówno elementów betonowych jak i kamiennych przed destrukcją jest skuteczne odwodnienie terenu Cmentarza. Natomiast sama renowacja wymaga wymiany uszkodzonych elementów lub ich naprawy.

6.4. Zalecenia odnośnie do sposobu naprawy

Ze względu na szybki termin oficjalnego otwarcia Cmentarza zaleciłem w ekspertyzie czynności, jakie należy wykonać, aby szybko przywrócić jego walory estetyczne (tzw. naprawa doraźna). Zasadnicze zalecenia przedstawiały czynności konieczne dla docelowej naprawy trwałej. Jak wspomniano, niezbędne w tym celu jest skuteczne odwodnienie terenu Cmentarza. Ponieważ warunkiem tego jest kanalizacja, w pierwszym rzędzie zaleciłem, aby dokonać inspekcji istniejącej kanalizacji i w przypadku potrzeby przeprowadzić prace udrażniające. Gdyby nie było to możliwe, trzeba wykonać nową instalację kanalizacyjną.

Zasadniczym zadaniem jest wykonanie odwodnienia wgłębnego terenu Cmentarza, które będzie w skuteczny sposób odprowadzać wody opadowe, lecz również stopniowo obniżać wilgotność gruntu spoistego zalegającego pod powierzchnią w kwaterach i poza kwaterami. Sprowadza się to do wykonania drenażu poziomego na terenie całego Cmentarza. Aby w trakcie wykonywania drenażu nie naruszać mogił zaleciłem, aby wykonać go pod mogiłami w sposób bezwykopowy. Wskazałem do tego celu technologię HDD (Horizontal Direction Drilling – Poziome przewierty kierunkowe). Umożliwia ona wykonanie podziemnego przewiertu według wcześniej zaprojektowanej trasy z możliwością zmiany i kierunku i głębokości [10]. Po dokonaniu przewiertu wciąga się do wykonanego otworu rurę drenarską. Stosowane w technologii HDD wiertnice (Rys. 16) są skomputeryzowane i potrafią na dużej odległości utrzymać precyzyjnie trajektorię. Inne zalecenia dotyczyły poprawy odwodnienia powierzchniowego i wnętrza kwater.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 115244082

Rys. 16. Wiertnica do HDD firmy Ditch Witch [11] podczas wykonywania przewiertu pod ulicą w mieście bez zatrzymywania ruchu na ulicy. Za operatorem widoczny magazyn żerdzi. Wiertnica automatycznie pobiera i dołącza do rury wiertniczej kolejne żerdzie, umożliwiając wiercenie na długość wielu setek metrów. Obecny rekord długości przewiertu HDD wynosi ponad 4 km [12].

Zaleciłem też, aby mocno uszkodzone elementy betonowe wymienić na elementy z białego betonu o wytrzymałości nie mniejszej niż 50 MPa. Jeśli uszkodzenie jest niewielkie można je naprawić, ale przed dalszą destrukcją należy je ochronić przez nałożenie preparatu powodującego iniekcję krystalizacyjną [13].

Uszkodzone elementy kamienne zabytkowe i rzeźbiarskie powinny być naprawione i zabezpieczone przed dalszymi uszkodzeniami. Te, które nie mają charakteru zabytkowego powinny być wymienione na nowe. Nowe elementy należy wykonać jak prefabrykaty w wyspecjalizowanym zakładzie kamieniarskim. Przed montażem powinny one przejść obróbkę uszczelniającą impregnatem i kontrolę szczelności, tak aby montować wyłącznie elementy, które mają wieloletnią gwarancję odporności na czynniki atmosferyczne. Impregnacja musi być poprzedzona skrupulatnym osuszeniem według sprawdzonych procedur konserwatorskich (nie wolno zamknąć w środku wody).

Katakumby skupiają najważniejsze elementy nekropolii i najcenniejsze obiekty architektury kamiennej. Powinny one mieć skuteczne odwodnienie i trwałą izolację od strony kontaktu z gruntem. Wykonanie tych prac warunkuje skuteczność napraw kamiennych elementów katakumb.

  1. NAPRAWA

Na podstawie mojej ekspertyzy został przygotowany projekt techniczny naprawy [14]. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa poprosiła mnie o opinię co do jego zgodności z ekspertyzą. Projekt nie był w pełni zgodny z moimi zaleceniami, toteż wniosłem do niego szereg zmian usuwając konieczność robót ziemnych wewnątrz kwater, co wymagałoby ekshumacji szczątków. Zasadnicze rozwiązanie dotyczyło układu sieci drenażu podziemnego. Zaprojektowałem dwustopniowy układ drenów. Dreny pierwotne mające zasadnicze znaczenie dla odwodnienia kwater mają przebiegać pod kwaterami zmieniając swój kierunek zgodnie z położeniem kwater. Mają one prowadzić wodę do drenów zbiorczych podłączonych do kanalizacji. Układ drenów przedstawia Rys. 17. Dreny zbiorcze mają być usytuowane poniżej głębokości przemarzania gruntu.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 115512520

Rys. 17. Schemat usytuowania drenów. Przedstawiono położenie drenów prawej strony Cmentarza. Lewa strona ma położenie lustrzane. Kolorem niebieskim zaznaczono dreny zasadnicze pod mogiłami. Kolorem czerwonym dreny zbiorcze odprowadzające wodę do kanalizacji. 

Dla zabezpieczenia obmurowania kwater przed wnikaniem wody przewidziałem od wewnętrznej strony obmurowania ułożenie folii kubełkowej i przedstawiłem sposób jej zakładania. Zapewni ona, że między gruntem wewnątrz kwatery, a obmurowaniem powstanie szczelina powietrzna (Rys. 18).

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 115624774

Rys. 18. Przykład hydroizolacji ściany fundamentu za pomocą folii kubełkowej [15].

  1. UWAGI KOŃCOWE

Według posiadanych informacji naprawę przeprowadzono zgodnie z przedstawionymi zaleceniami. Wszystkich czynności naprawczych dokonały firmy polskie. Rezultat przedstawia Rys. 19.

Renowacja Cmentarza Orląt Lwowskich [Campo Santo] - pomnika patriotyzmu i kunsztu inżynierskiego obraz 2022 11 11 115734895

Rys. 19. Mogiły po renowacji [16].

Zastosowana metoda zakładania sieci drenarskiej przez technologię HDD pozwoliła na wykonanie prac drenarskich bez naruszania mogił i przy zachowaniu wszystkich warunków dotyczących funkcjonowania Cmentarza. Warto podkreślić, że aczkolwiek w Polsce technologia HDD była już od kilku lat znana i stosowana, to na terenie Ukrainy było to pierwsze jej zastosowanie. W wyniku przeprowadzonych prac naprawczych przywrócono Cmentarz Orląt Lwowskich do właściwego stanu technicznego, co powinno być przedmiotem dumy dla każdego Polaka. Pamiętać jednak trzeba, że Cmentarz pozostaje obecnie na terytorium Ukrainy. Odrestaurowanie Cmentarza było okupione nieustanną walką z antypolskim nastawieniem władz Lwowa. Uważają one, że przed II wojną światową Lwów znajdował się „pod okupacją Polski”, a lwy są rzekomo tej „okupacji” symbolem [17].

Renowacja Cmentarza stała się możliwa jedynie dzięki ogromnym i wieloletnim wysiłkom ze strony zaangażowanych w jego odbudowę instytucji takich jak Energopol i Rada Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa pod kierownictwem Andrzeja Przewoźnika, który zginął w Katastrofie Smoleńskiej. Nie byłaby też możliwa bez zaangażowania setek osób prywatnych, które poświęcały swój czas, wysiłek i pieniądze w odrestaurowanie Miejsca Świętego – Campo Santo, jakie stanowi Cmentarz Orląt. Na specjalne wyróżnienie zasługuje tu działalność gen. Mieczysława Boruty Spiechowicza. W roku 1918 w stopniu kapitana dowodził oddziałami Orląt Lwowskich. Po wojnie natomiast, mieszkając w PRL, był niestrudzonym obrońcą Cmentarza – organizatorem protestów przeciwko jego dewastacji oraz licznych apeli do władz i społeczeństwa o jego odbudowę. Pamiętać trzeba, że Cmentarz Orląt obok cmentarza pod Monte Cassino, to najważniejsza polska nekropolia poza granicami Kraju.

Krok po kroku Cmentarz Orląt odzyskiwał dawną świetność. Cieszę się, że również ja mogłem mieć w tym procesie swój udział. Musimy wierzyć, że dalszy wysiłek i nacisk społeczny na władze zarówno polskie jak i ukraińskie doprowadzą do przywrócenia w całości jego przedwojennej postaci. Potrzebna jest odbudowa Pomnika Chwały z jego kolumnadą i łączącym kolumny architrawem, a stojącym przed Łukiem Triumfalnym lwom trzeba przywrócić ich oryginalne tablice „Zawsze wierny – Tobie Polsko”. To zadanie dla nas żyjących, a jeśli nam się nie uda, dla naszych następców.

 


  1. https://dzieje.pl/wiadomosci/15-lat-temu-otwarto-odbudowany-cmentarz-orlat-lwowskich
  2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Rudolf_Indruch
  3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_Obro%C5%84c%C3%B3w_Lwowa#/media/Plik:Lw%C3%B3w_-_Cmentarz_Orl%C4%85t_Lwowskich_01_Ed1.jpg
  4. https://www.bing.com/images/search?q=mogi%c5%82a+nieznanego+%c5%bco%c5%82nierza+we+lwowie &qpvt=mogi%c5%82a+nieznanego+%c5%bco%c5%82nierza+we+Lwowie&tsc=ImageHoverTitle&form=IQFRML&first=1
  5. Obszerne informacje na temat historii Cmentarza Obrońców Lwowa przedstawia profesor Stanisław Nicieja w „Cmentarz Łyczakowski we Lwowie 1786–1986”, Ossolineum, Wrocław 1988. Szczegóły dotyczące niszczenia i odbudowy Cmentarza znaleźć można w publikacji prof. S. Nicieji „Cmentarz Orląt Lwowskich”, Niepodległość i Pamięć Nr 24, 2006
  6. Przez klasę betonu rozumie się wytrzymałość dojrzałego betonu wyrażoną w MPa.
  7. https://web.archive.org/web/20201130204804/https://kuriergalicyjski.com/kultura/wydarzenia/5040-w-holdzie-lotnikom-amerykanskim-pochowanym-na-cmentarzu-obroncow-lwowa
  8. https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C348068%2Cukraina-rada-obwodowa-we-lwowie-zada-usuniecia-lwow-z-cmentarza-orlat.html
  9. https://www.rp.pl/polityka/art36338201-lwy-na-cmentarzu-orlat-lwowskich-zostaly-odsloniete
  10. https://pl.wikipedia.org/wiki/Horyzontalne_przewierty_kierunkowe
  11. https://en.wikipedia.org/wiki/Ditch_Witch
  12. https://inzynieria.com/filmy/branzy/film/1/816,usa-jak-wykonano-rekordowy-przewiert-hdd
  13. https://www.muratorplus.pl/technika/hydroizolacje/iniekcja-krystaliczna-aa-jA6k-rjCP-U6WJ.html
  14. Projekt techniczny przygotowało Biuro Projektów i Realizacji Inwestycji PROJEKTOR z siedzibą w Siedlcach.
  15. https://www.castorama.pl/folia-kubelkowa-montaz-jak-zrobic-to-prawidlowo-ins-1147096.html
  16. https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_Obro%C5%84c%C3%B3w_Lwowa#/media/Plik:Lwow CmentarzOrlatGroby2.JPG
  17. https://dzieje.pl/aktualnosci/rada-obwodowa-we-lwowie-zada-usuniecia-lwow-z-cmentarza-orlat
[bsa_pro_ad_space id=4]