Michał Siekierka
WSTĘP:
Polska publicystyka i historiografia w odróżnieniu do niemieckiej, rosyjskiej oraz ukraińskiej zaskakująco mało uwagi poświęca kwestii ukraińskiej jako jednego z kluczowych zagadnień niemieckiej polityki i geopolityki doby I wojny światowej. W odróżnieniu od stanu badań w Niemczech, można zaryzykować tezę, że w Polsce owa tematyka to jedynie margines refleksji naukowej. Literatura dotycząca przyczyn, przebiegu i skutków I wojny światowej jest co prawda bardzo bogata, jednakże ukazanie działania Niemiec na Ukrainie zwykle wpisuje się w szerszy kontekst polityki wschodniej. Przykładowo, kluczowy dla Berlina i Ukraińskiej Republiki Ludowej traktat Brzeski (pierwszy traktat pokojowy zawarty od wybuchy wielkiej wojny) polska historia traktuje jako jedno z wielu wojennych porozumień, które zostało anulowane przez ustalenia wersalskie. Przedmiotowa tematyka została co prawda poruszona w kilku artykułach naukowych i zaledwie paru monografiach, jednakże, można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że od 1989 r. nie poczyniono żadnych znaczących kroków, aby stan wiedzy na temat niemiecko – ukraińskiego splotu rozwinąć. Nazwiska Paula Rohrbacha, Axela Schmidta czy Arthura Dixa należące do czołowych niemieckich geopolityków przełomu XIX i XX w. są na tyle nieznane (lub zlekceważone), że ich dzieła nie doczekały się polskiego przekładu, choć w dużym stopniu odnosiły się do Polski i Polaków, jak i miejsca jakie winna zajmować Rzeczypospolita na mapie Europy. Innymi słowy, zapoczątkowany w pierwszej połowie XX stulecia ukraińsko – niemiecki alians nie doczekał się należytego zainteresowania jak i całościowej analizy, toteż celem niniejszego tekstu jest próba nakreślenia głównych wątków powyższej problematyki, które przez wzgląd na swoją obszerność i złożoność, stanowić będą co najwyżej przyczynek do refleksji.
W przypadku kwestii ukraińskiej, trudno jest ustalić gdzie przebiegała granica pomiędzy zainteresowaniem sił postronnych a własną działalnością państwowotwórczą. Ukraińcy (Rusini) stanowili jedną z wielu zależnych politycznie nacji, która do początku XX w. nie była samodzielnym podmiotem, nie posiadała jednolitego programu politycznego oraz była niezdolna do przebicia się ze swoimi sprawami do światowych decydentów politycznych1.
Naród, to pojęcie abstrakcyjne, pretendujące do subiektywnych odczuć kulturowych i ideologicznych. Jego zaistnienie jest bez wątpienia procesem, gdzie niepodobne jest wskazanie oraz wyodrębnienie początku ewolucji społecznego przekształcenia. Problematyka narodu, nacjonalizmu i narodowości pozostaje złożona, niejednorodna oraz zależna od wielu zmiennych oraz uwarunkowań zarówno dotyczących samej nacji jak i czynników zewnętrznych2. W drugiej połowie XIX w., wraz z rozwojem myśli i teorii nacjonalistycznych oraz eksplozji ruchów narodowowyzwoleńczych wśród wielu narodów Europy Środkowej, nastąpił proces samookreślenia się części Ukraińców jako oddzielnej etnograficznej społeczności3. Pierwsi Ukraińcy myślący w kategoriach narodowych a nie etnicznych (traktujących się jako regionalny odłam Rosjan, Polaków czy innych) działali głównie w Europie Zachodniej, bez wsparcia jakiejkolwiek organizacji, związku czy subwencji państwowych, jak i aprobaty własnej społeczności, cechującej się niskim stopniem samoidentyfikacji. Byli to w większości poeci i literaci jak: Maria Wilińska, Mychajło Drahomanow czy Sergiej Podolinski4.
Wykorzystanie kwestii ukraińskiej w celach politycznych, wewnętrznych jak i międzynarodowych zapoczątkowały ośrodki propagandy wiedeńskiej. W stolicy Habsburgów ukonstytuowały się liczne instytucje np.: czasopismo „X – Strahlen” tudzież „Ukrainische Rundschau” wspierające procesy umiędzynarodowienia stanowiska tzw. Galicyjskich Ukraińców, dążących m. in. do administracyjnego podziału regionu. Jednakże, odpowiedni rezonans polityczny nie byłby możliwy gdyby nie kontakty z niemieckimi ośrodkami opinii publicznej np.: z „Frankfurter Zeitung”, gdzie przedrukowywano antypolskie broszury i apele propagandowe, wcześniej kolportowane w Wiedniu5. Sytuacja Ukraińców na terenie Austrio – Węgier była złożona, z czego doskonale zdawali sobie sprawę austriaccy politycy. Istniała silna frakcja nacjonalistyczna, do której aktywizacji przyczyniły się zmiany w powszechnym prawie wyborczym z 1907 r., oraz frakcja tzw. moskalofilska o charakterze wyraźnie irredentystycznym, zwrócona w kierunku Moskwy6. Dodatkową ukraińską aktywnością był, założony we Lwowie przez Ukraińców rosyjskich w dniu 4 sierpnia 1914 r., Związek Wyzwolenia Ukrainy, który wspierał nacjonalistyczne dążenia podziału Galicji7. Ów związek był odpowiedzialny za wydawanie w Berlinie w latach I wojny światowej propagandowego biuletynu informacyjnego „Nachrichten des ukrainischen Pressbüros8”. Dzięki aktywności Związku udało się Ukraińcom, m. in. nakłonić Niemców do tworzenia odrębnych obozów jenieckich dla żołnierzy armii rosyjskiej narodowości ukraińskiej, w których członkowie związku prowadzili tzw. działalność oświatowo – polityczną9.
Jednakże do okresu wojennego, kwestia ukraińska była głównie problem Wiednia, Cesarstwo Niemieckie traktowało to zagadnienie w sposób marginalny, co nie oznacza, że nie dochodziło do wzajemnych kontaktów. Przykładowo, jeszcze przed wybuchem wojny, dyplomaci niemieccy Heinrich von Tschirschky i konsul we Lwowie Karl Heinze starali się zainteresować władze w Berlinie możliwością wykorzystania nacjonalizmu ukraińskiego, przedstawiając go jako znaczącą siłę w walce z Kremlem. Ponadto, posuwano się do stwierdzeń, że w przypadku konfliktu zbrojnego z Moskwą, możliwe będzie powstanie ukraińskie na ziemiach władanych przez Mikołaja II (było to oparte na szerokiej analizie sytuacji mniejszości narodowej w Rosji)10. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że przed wybuchem Rewolucji Lutowej zainteresowanie Ukrainą rosło, wraz z posuwaniem się na wschód frontu niemieckiego, jednak do 1917 r. sprawa ta nie ukonstytuowała specjalnego programu politycznego11. Co więcej, publikacje niemieckich autorów dotyczących Ukrainy przed 1916 r. były oparte na relacjach i danych dostarczanych przez Ukraińców mieszkających na terenie II Rzeszy, lub miały charakter ogólnikowy, związany z rozważaniami geopolitycznymi bądź militarnymi12.
Inne przykłady współpracy można odnaleźć w książce „Sprawa ukraińska” pióra Tadeusza Gluzińskiego, wydanej w Warszawie w 1937 r. Autor wspomina: „Popieranie ukraińskiego ruchu przez Wiedeń od początku było dla wszystkich jasne. Natomiast tylko część polskiej opinii publicznej podejrzewała przywódców ukraińskich o ścisłą współpracę z Berlinem. Za tą współpracą przemawiały pewne fakty: stosunek Ukraińców do przymierza austriacko – niemieckiego, dostarczenie prasie polakożerczej tendencyjnych informacji z Galicji, proukraińskie przemówienia w pruskim sejmie (pruskiego ministra spaw zagranicznych) itp. W 1909 r. pojawiły się dokumenty, niskiej jakości oraz nie stwierdzone jako autentyczne dostarczone przez szpiega pruskiego Rakowskiego (brak imienia w oryginalnym tekście –
przy. M. S.) o współdziałaniu konsula niemieckiego we Lwowie z Ukraińcami. Przed I wojną światową potwierdził to Franciszek Salezy Krysiak. Były to zdjęcia listów wykradzione z archiwum tzw. Deutscher Ostmarkenverein. W aktach znajduje się 147 listów, wymienionych między działaczami narodowego komitetu ukraińskiego a >>Hakatą<< w Berlinie w latach 1903 – 191313”. Powyższe tezy potwierdzają wspomnienia polskiego publicysty, historyka i dyplomaty okresu międzywojennego Stanisława Łosia. W tekście „Sprawa ukraińska” czytamy: „Nie wiedziałem i zdaje mi się nie wiedziała o tym większość społeczności polskiej Galicji, że za ruchem dążącym – ściślej marzącym o oderwaniu Podnieprza od Rosji stoi bardzo potężny sojusznik. Dopiero słynne swego czasu rewelacje dziennikarza Krysiaka uprzytomniły społeczeństwu polskiemu, że za zwalczającym coraz ostrzej nacjonalizmem ukraińskim, stoją niemieckie agencje konsularne, za nimi zaś po prostu niemiecki sztab14”.
Liczne przedwojenne delegacje ukraińskich działaczy nacjonalistycznych, trwające co najmniej od 1902 r., zaowocowały nawiązaniem stosunków dyplomatycznych pomiędzy ukraińskimi ruchami nacjonalistami a berlińskim MSZ, stworzyło to możliwość zacieśniania kontaktów kulturalnych, naukowych i politycznych, które pomogłyby ukraińskim działaczom w nakreśleniu pozytywnej opinii u sojuszników, tudzież zdobyciu poparcia dla swoich propaństwowych idei. Jedną z konsekwencji starań aktywistów było powstanie w dniu 11 grudnia 1915 r. Verbande deutscher Förderer der ukrainischen Freiheits-Bestrebungen „Ukraine” (Związku niemieckich zwolenników aspiracji wolności Ukrainy „Ukraina”), pierwszej niemieckiej organizacji poświęconej kwestii ukraińskiej. Jej stworzenie stało się punktem zwrotnym w publicznej dyskusji na temat Ukrainy i niemieckich interesów w Europie wschodniej. Polityczni, wojskowi i naukowi eksperci, wraz z czołowymi pisarzami ukraińskimi wykonali imponującą działalność dla upowszechniania szczegółowej wiedzy na temat zasobów naturalnych i sytuacji gospodarczej na Ukrainie, jej historii, kultury i politycznej aspiracji. Głównie w tym celu, w styczniu 1916 r. powstało czasopismo „Osteuropäische Zukunft”, jako istotne narzędzie dla oświaty i dyskusji15.
Rozważając o zacieśniającej się współpracy niemiecko – ukraińskiej, nie sposób nie wspomnieć o pracach wybitnych teoretyków myśli geopolitycznej, którzy w swoich tekstach, nie tylko analizowali czynniki umożliwiające powstanie suwerennej Ukrainy, ale wręcz agitowali aby Niemcy stały się główną siłą umożliwiającą jej zaistnienie. Jako jednego z czołowych propagatorów kwestii ukraińskiej należy wymienić Paula Rohrbacha, urodzonego w dniu 29 czerwca 1861 r. w Irgen (Kurlandia), na kresach imperium Romanowów (terytorium obecnej Litwy). Swoją wiedzę zdobywał na uniwersytetach w Talinie, Berlinie oraz Strasburgu. Emocjonalnie był związany z państwem Niemieckim oraz germańską kulturą, drażniło go gdy wspominano o jego Rosyjskich korzeniach, toteż sam określał siebie jako Bałta (osobę wywodzącą się z terenów dzisiejszej Litwy, Łotwy i Estonii)16. Niemieckie obywatelstwo uzyskał już w 1894 r.17 Pracę na Uniwersytecie Berlińskim zakończył w 1898 r., (w 1881 r. obronił rozprawę doktorską), w tym też mieście postanowił pozostać. Kilka lat później ożenił się z Clarą Müller, która urodziła mu syna Hansa. Rohrbach był zafascynowany dziedzictwem kulturowym kraju Goethego i Beethovena, ideami protestantyzmu oraz nowo powstałymi ruchami nacjonalistycznymi18. W latach 1896 – 1900 odbył liczne podróże m. in. do Rosji, Armenii, Persji, Chin oraz Palestyny. Pobyt w ziemi świętej zaowocował zwróceniem się Rohrbacha w kierunku myśli chrześcijańskiej oraz licznymi refleksjami na tematy teologiczne. W 1901 r. jego przemyślenia dotyczące wiary zostały wydane pod nazwą Im Lande Jahwes und Jesu. Nie spotkały się one jednak z aprobatą środowiska akademickiego, toteż Bałt na dobre rozstał się ze studiami katechetycznymi. Począwszy od 1914 r. Paul Rohrbach został urzędnikiem w Urzędzie Marynarki Wojennej, a następnie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie dał się poznać jako rzecznik polityki antyrosyjskiej. W czasie I wojny światowej angażował się w strategię wschodnią Niemiec, starając się w jak największym stopniu przybliżyć elitom II Rzeszy ewentualne korzyści wynikające z pobudzenia narodowego wśród ludności wchodzących w skład carskiej Rosji. Był zarówno praktykiem jak i teoretykiem, który szczególną uwagę poświęcał sprawie ukraińskiej. Jako jego najistotniejsze działa wymienia się „Der deutsche Gedanke in der Welt” (wydana 1912 wznowiona 1920) oraz „Die Geschichte der Menschheit” (1914)19. W tych dwóch opracowaniach Rohrbach stworzył pewną hybrydę tradycji chrześcijańskiej z niemiecką filozofią i myślą polityczną. Była ona podstawą do ukonstytuowania się właściwej dla Niemiec (w rozumieniu autora) kultury imperialnej. Osobiście był przekonany o słuszności i wyższości dziedzictwa germańskiego oraz o konieczności jego ekspansji. Według pisarza była to dziejowa misja Niemiec, wyrażająca się w pomocy uciskanym zwłaszcza przez Anglię i Rosję narodom oraz w pośrednictwie przy organizowaniu ich własnych tradycji i obyczajów20. Zainteresowanie kwestią ukraińską pojawiło się u geopolityka jeszcze przed I wojna światową. W pracy „Der deutsche Gedanke in der Welt” umieścił kilka spostrzeżeń dotyczących Ukraińców oraz innych uciskanych mniejszości na wschodzie kontynentu. Twierdził, że bez ziem ukraińskich imperium Romanowów byłoby prowincjonalnym państwem na pograniczu Europy. Terytoria te, dwukrotnie większe od Niemiec, zasobne w surowce naturalne, z rozwiniętym przemysłem i bogatymi ziemiami, miałyby po odseparowaniu, niezwykły potencjał państwowy. W swoich rozważaniach posuwał się nawet do stwierdzenia, iż rozbicie wielonarodowego Wschodu oraz odseparowanie i usamodzielnienie się takich państw jak Polska, Finlandia, Ukraina czy mniejszych republik bałtyckich, to jedynie kwestia czasu. Dla Niemiec istnienie samoistnej Ukrainy tworzyłoby naturalną zasłonę przed bolszewizmem, jak i dawało dostęp do nowych rynków zbytu. Budowa „kordonu” państw oddzielających Rosję od reszty kontynentu to jeden z głównych postulatów Rohrbacha. Bez względu na formę ustrojową, carat czy władza rewolucyjna, zawsze interesy ukraińskie będą sprzeczne z dominatem moskiewskim. Utożsamiał Rosję, jej kulturę i historię z barbarzyństwem (owo określenie zostało użyte we wstępie do książki Russland und Wir), które zagrażało nie tylko cywilizowanym Niemcom ale i całej Europie21. Obok Rosji, kolejnym naturalnym wrogiem Ukrainy, w myśl Rorbacha, byli Polacy. Jego zdaniem, z uwagi na chęć do politycznej identyfikacji kosztem narodu ukraińskiego oraz przez wzgląd na ewentualne przyszłe zagrożenie jakie mogła stanowić silna Polska dla państwa niemieckiego, oba kraje w oczywisty sposób skazane były na sojusz. Dla geopolityka było bezdyskusyjne, iż odrodzona Rzeczpospolita nie tylko budowałaby się na ziemiach niemieckich oraz ukraińskich, ale i naruszała interesy obu nacji, będąc ich ideologicznym i politycznym wrogiem. Toteż II Rzeszy powinno zależeć na jak najlepszym kontakcie z ukraińskim potencjałem. Podobnie jak Francja analogicznie winna była zabiegać o umacnianiu narodu polskiego, co w przyszłości miało prowadzić do otoczenie państwa niemieckiego jego oponentami22. Idee Rohrbacha nabrały większego znaczenia w latach 1918 – 1919 wraz z ofensywą wschodnią i dynamicznie zmieniającą się sytuacją na mapie świata. W trakcie I wojny światowej pracował on przy tworzeniu i uprawianiu propagandy militarnej. Był jednym z inicjatorów powstałego w maju 1919 r. czasopisma „Ukraine”, zajmującego się promocją kontaktów między oboma narodami. Publikowane teksty były wydawane w trzech językach – ukraińskim, niemieckim i rosyjskim (kolejność ich wymienienia nie jest bez znaczenia, gdyż poprzez prymat językowy upowszechniana była ukraińska mowa wśród zachodniego społeczeństwa). Był też inicjatorem utworzonego w Berlinie Instytutu Studiów Ukraińskich oraz wydanej w języku ukraińskim historii Niemiec. Poprzez swoją szeroką działalność kulturalną i agitacyjną starał się zaktywizować obie strony do lepszego wzajemnego poznania23. W czasie tzw. hetmanatu, Paul Rohrbach (wraz z innym geopolitykiem Axelem Schmidtem24) z ramienia Ministerstwa Spraw Zagranicznych, został wysłany do nowo proklamowanej Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Jego zadaniem było sporządzenie kwerendy oraz oszacowanie jak kształtowano wewnętrzną politykę państwa. Dodatkowo, miał zadbać o stworzenie wizerunku dobrej współpracy pomiędzy dwoma rządami. Jednak jego ocena zarówno niemiecko – ukraińskiej konsolidacji, jak i samego Pawła Skoropadskiego, nie była pozytywna. Rohrbach krytykował nadmierną ekspansję oraz ignorancję Niemieckiego Naczelnego Dowództwa w stosunku do lokalnej kultury i obyczajów25.
Innym niemieckim myślicielem traktującym o kwestii ukraińskiej był Arthur Dix urodzony 30 listopada 1875 r. w Prusach Wschodnich. Dix, był znany ze swoich nacjonalistycznych poglądów – był członkiem Deutsche Volkspartei. W latach 1895 – 1899 studiował nauki polityczne w Berlinie, Królewcu i Lipsku. W 1897 r. został asystentem na Uniwersytecie Belrińskim. Od 1900 r. pracował jako redaktor naczelny w National – Zeitung. Zajmował się opisywaniem i komentowaniem polityki zagranicznej. W okresie od 1916 do 1918 r. przebywał w cesarskim biurze prasowym w Sofii26. Do najsłynniejszych koncepcji politycznych Dixa należy Mitteleuropäischen Staatenbund-Imperialismus, opierający się na stworzeniu dogodnych warunków do importowania towarów z południowo – wschodniej części kontynentu27. W dniu 16 lutego 1918 r. na łamach „Nationalliberale Korrespondenz”, Dix nakreślił wartość, rolę i potencjał Ukrainy oraz jej znaczenie dla II Rzeszy28. Uważał, iż Moskwa jak i Petersburg były ośrodkami znacznie mniej ważnymi dla Niemiec w porównaniu z Europą Środkową29. Postulował, że gdyby udało się wywalczyć niepodległość dla narodu ukraińskiego, zliberalizować gospodarkę oraz uniezależnić kraj od Rosji, powstałe suwerenne państwo górowało by pod względem ekonomicznym w tej części kontynentu. Odwrotnie jak w pismach Rohrbacha, Dix definiował i upatrywał największego wroga Ukrainy w Polsce. Był zdania, iż Imperium Romanowów trawią zbyt silne tendencje dezintegracyjne, aby w perspektywie długofalowej Moskwa mogła stanowić zagrożenie. Polacy posiadający swych zwolenników i sprzymierzeńców w krajach Europy Zachodniej, będą starali się za wszelka cenę hamować rozwój swojego sąsiada. W tych wywodach geopolityk posuwał się dalej niż Rohrbach, ponieważ groźba ze strony państwa polskiego nie dotyczyła jedynie terenów stanowiących główną oś konfliktu między dwoma nacjami, jak Galicja Wschodnia, ale całości przyszłej Ukrainy w tym jej rosyjskiej części30. Zadaniem Niemiec było wspieranie i pomaganie Ukraińcom oraz ich obrona przed agresorem z Warszawy. Dodatkowo, to właśnie w państwie ukraińskim Dix widział przyszłego stabilizatora regionu, dzięki któremu znacznie poszerzy się strefa ekonomiczna i wpływy handlowe II Rzeszy. O ignorancji ideologiczno – kulturowej świadczył fakt, iż 10 października 1918 r. Dix otrzymał list od Paula Rohrbacha (obaj uczeni utrzymywali ze sobą kontakt), w którym zawarty był postulat o chronologii językowej publikowanych tekstów i artykułów, w nocie dominował stanowczy ton mający wymusić poprawę na adresacie i uwrażliwić go na tę kwestię31. Publikowane teksty były wydawane w trzech językach – ukraińskim, niemieckim i rosyjskim. Paul Rohrbach szczególną uwagę zwracał na gradację dialektyczką, stąd postulowana kolejność. Był zdania, że poprzez prymat językowy upowszechniana (oswajana) była ukraińska mowa wśród społeczeństwa zachodniego32.
Powyższe przykłady (które można mnożyć) stanowią o silnych zabiegach części niemieckich elit intelektualnych, mających na celu ukierunkowanie wschodniej polityki Berlina na problem ukraiński. Kulminacją tych działań był podpisany w nocy z 9 na 10 lutego 1918 r. Traktat Brzeski – pierwsze międzynarodowe porozumienie zawarte z oficjalnymi delegatami Rady Centralnej reprezentującej w owym czasie URL. Dla tzw. sprawy ukraińskiej był to moment przełomowy, gdyż dzięki niemieckim negocjatorom problematyka ukraińska zyskała światowy rozgłos oraz stała się zagadnieniem międzypaństwowym33.
Reasumując, należy zdać sobie sprawę z trwającej od ponad wieku ścisłej zależności pomiędzy Ukrainą a Niemcami; do pierwszej połowy XX stulecia Berlin starał się realizować swoje strategiczne plany na wschodzie kontynentu poprzez współpracę z Kijowem, zazwyczaj kosztem interesów państwa polskiego. Również strona ukraińska niejednokroć szukała oparcia w niemieckiej sile czego dobrą egzemplifikacją są kontakty działaczy OUN z Wehrmachtem, umożliwiające szkolenie nacjonalistów ukraińskich na niemieckich poligonach, czy proniemiecka działalność Ukraińskiego Komitetu Centralnego, której efektem było powstanie w 1943 r. dywizji Waffen SS „Galizien”, odpowiedzialnej za ludobójstwo i brutalne pacyfikację licznych polskich wsi i miasteczek w Małopolsce Wschodniej. Owa ukształtowana przez historię zależność jest widoczna również w dniu dzisiejszym. Po spektakularnym fiasku programu Partnerstwa Wschodniego, o zaangażowanie się w wewnętrzne sprawy Ukrainy został zaangażowany rząd niemiecki, czego bezpośrednim efektem były rokowania w Mińsku, do których strona polska nie została zaproszona. Przy aspiracjach niepodległościowych wcześniejszych Rusinów a późniejszych Ukraińców, umacnianiu swojej pozycji na arenie międzynarodowej oraz wraz z początkiem XXI w. do planów wejścia w struktury Unii Europejskiej oczy Kijowa zwrócone były nie w kierunku Warszawy, lecz Berlina. Polska polityka wschodnia, jeżeli ma być skuteczna nie może ciągle pomijać owych zależności.
1 M. Pietraś, Wstęp [w:] Ukraina w stosunkach międzynarodowych, pod red. M. Pietraś, T. Kapuśniak, Lublin 2007, s. 7.
2 Zob. np.: P. Lawrence, Nacjonalizm. Historia i teoria, Warszawa 2007, passim; C. Calhoun, Nacjonalizm, Warszawa 2007, passim.
3 S. Łoś, Wybór pism, sprawa ukraińska, Kraków 2012, s. 6 – 8.
4 A. A. Zięba, Lobbing dla Ukrainy w Europie międzywojennej, Kraków 2010, s. 61.
5 Ibidem, s. 62.
6 J. Gruchała, Austro – Węgry a sprawa ukraińska w latach I wojny światowej, „Studia historyczne” nr 4/1985, s. 558.
7 Ibidem, s. 562.
8 J. Skrzypek, Ukraińcy w Austrii podczas wielkiej wojny i geneza zamachu na Lwów, Warszawa 1939, s. 58.
9 W. Mędrzecki, Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 r., Warszawa 2000, s. 19 – 20.
10 J. Gruchała, Stanowisko polityków polskich i ukraińskich w Austrio – Węgrzech w opinii dyplomacji niemieckiej 1914 – 1917, „Śląski kwartalnik historyczny Sobótka” nr 1/2008, s. 23.
11 Zob. np. K. Grunberg, B. Sprengel, Trudne sąsiedztwo. Stosunki polsko – ukraińskie w X – XX wieku, Warszawa 2005, s. 235, T. Dąbrowski, Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej 1912 – 1923, Warszawa 1985, s. 71.
12 Por. np. R. Szust, Tradycje i doświadczenia stosunków ukraińsko – niemieckich od początku XX w. [w:] Polska – Niemcy – Ukraina w Europie, Rzeszów 1996, s. 126; H. J. Torke, J. P. Himka, German – Ukrainian relations in historical perspective, Toronto 1994, s. 56 – 57.
13 T. Gulczyński, Sprawa ukraińska, Warszawa 1937, s. 62 – 63; więcej na ten temat zob. F. Golczewski, Deutsche und Ukraine 1914 – 1939, München2010, s. 53 – 54.
14 S. Łoś, op. cit., s. 6.
15 O. Kuraev, Der Verband „Freie Ukraine“ im Kontext der deutschen Ukraine-Politik des Ersten Weltkriegs, Monachium 2000, s 5 – 8.
16 Healy, Central Europe In flux: Germany Poland and Ukraine, 1918 – 1922, Glasgow 2003, s. 113.
17 Ibidem, s. 113.
18 Zob. W. Mogk, Paul Rohrbach und das „Größere Deutschland“. Ethischer Imperialismus im Wilhelminischen Zeitalter. Ein Beitrag zur Geschichte des Kulturprotestantismus, München 1972, passim.
19 Paul Rohrbach był autorem wielu tekstów, artykułów i publikacji o charakterze naukowym oraz publicystycznym. Ze względu na bogatą biografię oraz szeroki wachlarz zainteresowań pisarza tematy, które poruszał w swoich opracowaniach dotyczyły różnych aspektów działalności ludzkiej, historii, polityki, geografii i ekonomii. Zajmował się moralnością w polityce, niemiecką kulturą, liberalizmem imperialnym, narodowościami bałtyckimi, koloniami zamorskimi czy miejscem II Rzeszy w świecie. Snuł koncepcje geopolityczne i strategiczne dotyczące przyszłego kształtu Europy po zakończeniu I wojny światowej. Das ‚Größere Deutschland‘ in Moral und Politik (1900), Das Baltenbuch. Die baltischen Provinzen und ihre deutsche Kultur (1916), Deutschland unter den Weltvölkern. Materialien zur auswärtigen Politik (1921), Der Deutsche Gedanke (1924), Um des Teufels Handschrift. Zwei Menschenalter erlebter Weltgeschichte (1953) to tylko niektóre tytuły pism Rohrbacha obrazujące jego pracą oraz wkład w promowanie ideałów niemieckich. Kulturportal. West – Ost, Paul Rohrbach, http://kulturportal-west-ost.eu/biographies/rohrbach-paul-2/, 20. XI. 2013.
20 J. Healy, op. cit., s. 113 – 116.
21 P. Rohrbach, Russland und Wir, Stuttgart 1915, s. 4
22 J. Healy, op. cit., s. 116.
23 Ibidem, s. 119.
24 Jako najbardziej znaczącą dla przedmiotowej tematyki można wymienić książką Axela Schmidta Ukraine – Land und Zukunft, Berlin 1939.
25 O. S. Fedyshyn, Germanys Drive to the East and Ukrainian Revolution 1917 – 1918, New Brunswick 1972, s 152 – 153.
26 Arthur Dix, http://de.academic.ru/dic.nsf/dewiki/102139, 20. 11. 2013.
27 Ibidem.
28 Do innych wartych wymienienia tekstów Dixa należą: Raum und Rasse in Staat und Wirtschaft (1934), Triebkräfte der Politik (1934), Was Deutschland an seinen Kolonien verlor (1935). Ibidem.
29 J. Healy, op. cit., s. 117.
30 Ibidem, s. 118.
31 Ibidem, s. 121.
32 Ibidem, s. 119.
33 O szczegółach rokowań w Brześciu Litewskim zob: np. E. Ludendorff, Meine kriegserinnerungen, Berlin 1920, s. 422 – 450; M. Hoffman, Wspomnienia, Oświęcim, 2013, s. 111 – 120; M. Sokolnicki, Polska w pamiętnikach wielkiej wojny 1914 – 1918, Warszawa 1925, s. 169 – 178.