Gloryfikacja UPA na ulicach Wilna

Adam Chajewski

Gloryfikacja UPA pojawiła się na ulicach Wilna10 listopada 2023 r., znajdowała się tam jeszcze 3 września 2024 r., i… zapewne tkwi tam nadal.

Znajdujący się w Wilnie budynek (fot. 1), położony przy prospekcie Giedymina nr 40 [ul. Mickiewicza], między ulicami Auku [ul. Ofiarna] i Vasario 16-osios (ul. 16 lutego) (1.) [w polskim Wilnie ul 3-ego Maja], na pierzei placu Łukiskiego [I.] ma powikłaną i dramatyczną historię. Zbudowano go pod koniec XIX w. dla wileńskiego sądu gubernialnego. W okresie I Wojny Światowej obsadziły go biura niemieckiej administracji. Pod koniec roku 1918, kiedy Wilno zajmowała Litwa, mieściła się w nim siedziba dowódcy garnizonu wileńskiego. Po zajęciu Wilna przez bolszewików umieszczono w nim ich dowództwo i trybunał rewolucyjny. W II Rzeczypospolitej był siedzibą sądu wojewódzkiego. Po zajęciu Wileńszczyzny wraz z Litwą przez Sowiety mieściło się w nim więzienie, potem stał się siedzibą gestapo, następnie ponownie NKWD i w końcu KGB. Pełnił on rolę aresztu, miejsca przesłuchań i straceń.

fot. Budynek przy ul. Ofiarnej w Wilnie, obecnie Litewskie Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy (A. Chajewski)

Obecnie w tym gmachu mieszczą się: Litewskie Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, [II.] (dalej Litewskie Centrum) [Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras]; zlokalizowana w pierzei od ul. Ofiarnej, wchodząca w skład Litewskiego Centrum, instytucja o szczególnym znaczeniu: Muzeum Okupacji i Walk o Wolność [Okupacijų ir laisvės kovų muziejus]; ponadto Litewski Sąd Apelacyjny [Lietuvos Apeliacinis Teismas] oraz Litewskie Archiwum Specjalne [Lietuvos Ypatingasis Archyvas].

Jakiś czas temu (nie później niż w połowie 2021 r.), na przyziemiach tego budynku, na symbolicznych cegiełkach wyryto „nazwiska patriotów litewskich, rozstrzelanych w tym dawnym budynku KGB”. Cegiełki te to świadectwa „spełnionego obowiązku wobec ojczyzny, jej honoru, wolności i niepodległości”. Umieszczono na nich wyłącznie litewskie nazwiska, co sugeruje [fałszywie], że przedstawiciele żadnej innej grupy etnicznej zamieszkującej Litwę nie byli w tym budynku represjonowani.

Na części przyziemia budynku, między fragmentami z cegiełkami, znajdują się plansze przeznaczone na działalność wystawienniczo-propagandową. [III.] W lipcu 2021 r. prezentowano tam litewskie działania niepodległościowe (np.: antysowiecką partyzantkę, Ligę Wolności Litwy, Sąjūdis, Akt Restytucji Państwa Litewskiego z 11 marca 1990 r. [Aktas dėl Lietuvos nepriklausomos valstybės atstatymo]). (fot. 2)

fot. Akt restytucji litewskiej niepodległości z 11.03.1990 r. (A. Chajewski)

Tymczasem na początku listopada 2023 r., „aby uhonorować bojowników Sił Zbrojnych Ukrainy i pokazać ich związek z uczestnikami powojennych walk o wolność, Litewskie Archiwum Specjalne i Państwowe Archiwum Pamięci Narodowej Ukrainy (2.) przygotowały [i umieściły na tychże planszach – przyp. aut.] wyjątkową wystawę »Litewscy partyzanci i ukraińscy powstańcy: 1944–1954«, która opowiada historię litewskich partyzantów i ukraińskich powstańców – tak nazywanych na Ukrainie”. (3.) Jasne jest, że „ci »ukraińscy powstańcy« to rezuny z UPA. Innych »powstańców« w owych latach na Ukrainie nie było”. (4.).

I rzeczywiście, wśród dziesięciu plansz znajduje się i taka (fot. 3), na której po lewej stronie umieszczono (wprawdzie niepodpisane, ale łatwe do zidentyfikowania) fotografie przywódców litewskich partyzantów – Jonasa Žemaitisa-Vytautasa oraz Adolfasa Ramanauskasa. [IV.] W środku planszy i po prawej stronie umieszczono (tym razem podpisane) fotografie „ukraińskich powstańców” – Dmytra Klaczkiwskiego („Kłym Sawur”), Wasyla Kuka („Kowal”, „Łemisz”,) oraz Romana Szuchewycza („Taras Czuprynka”). [V.] Dwujęzyczne (litewskie i ukraińskie) podpisy poza datami ich urodzenia i śmierci sucho informują o funkcjach, które pełnili w UPA.

fot. Przyziemia budynku przy ul. Ofiarnej (A. Chajewski).

Na każdej planszy bije w oczy, umieszczona na ukraińskiej fladze, symbolicznie ociekające krwią bestialsko mordowanych Polaków, zawołanie: Слава Україні! Героям слава!

Fot. litewscy partyzanci i ukraińscy powstańcy (A. Chajewski)

Ponadto dużo więcej gloryfikujących UPA obszernych zapisów znalazło się na, powiązanej z prezentacją uliczną, wirtualnej wystawie zamieszczonej na portalu Litewskiego Archiwum (5.).

Z prawdopodobieństwem bliskim pewności można przypuszczać, że odpowiedzialni za tę prowokację dobrze wiedzieli co czynią. Gdyby w Polsce sprawowały władze siły patriotyczne to zareagowałyby adekwatnie do rangi tych bolesnych dla Polaków przeinaczeń. W rezultacie tych działań, gloryfikacje ukraińskich rezunów – nie plugawmy pojęcia „powstańcy” – eksponowane są już od dziesięciu miesięcy na jednym z pryncypalnych gmachów w Wilnie.

Podsumowując:

Warto sytuację w Wilnie odnieść do kwestii reakcji polityki polskiej wobec gloryfikacji UPA na Ukrainie. Jest to polityka białej flagi prowadzona konsekwentnie przez wszystkie kolejne rządy w Polsce pod hasłem: Ukraina ma prawo do własnej polityki historycznej. W rezultacie banderyzm, ze swojego azylu, sięgającego na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Zbrucza, rozlał się na całą Ukrainę. I, wbrew życzeniowemu myśleniu polskich elit, nie pozostał na niej. Na razie transponuje się na Litwę, ale nie ma powodu sądzić, że tam pozostanie.

Wtedy, podobnie jak w przypadku „polskich obozów śmierci”, „współsprawstwa w holokauście” czy „antysemityzmu wyssanego z mlekiem matki”, na adekwatną reakcję będzie za późno i, jak zwykle, odnajdziemy się z ręką w mrowisku.

KOMENTARZE:

[I.] Plac Łukiski [Lukiškių aikštė] – miejsce o szczególnym dla Polaków znaczeniu, podobnym do rangi, Grobu Nieznanego Żołnierza i Cytadeli w Warszawie, a także Cmentarza Orląt we Lwowie. W okresie zaborów Plac był miejscem gdzie dokonywano egzekucji polskich spiskowców i powstańców. W okresie powstania styczniowego stracono tam dwudziestu jeden powstańców – dwunastu powieszono, dziewięciu rozstrzelano.

Tamże 23 czerwca 2020 r. doszło do niebywałego skandalu. Z poręki ówczesnego mera Wilna Remigijusa Šimašiusa „została otwarta plaża o powierzchni 1660 metrów kwadratowych. Są na niej leżaki i parasole, przebieralnie. Na ekranie, który został ustawiony tuż obok plaży, można oglądać widoki Morza Bałtyckiego, a wieczorami – filmy, koncerty i seriale”. (6.)

W reakcji 13 lipca 2020 r. (w poniedziałek) „Sejm RL uchwalił ustawę, która stanowi, że plac Łukiski jest głównym reprezentatywnym placem państwa litewskiego z pomnikiem Pogoni”. Już 17 lipca 2020 r. (w piątek.) podpisał ją prezydent Gitanas Nausėda.

[II.] Jak wskazywałaby nazwa, Litewskie Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy powinno dokumentować zbrodnie:

1. których na mieszkańcach Litwy dopuściły się kolejne reżymy sprawujące na tym terytorium władze w latach 1939-1956, tzn. sowieckie, niemieckie i litewskie. Tymczasem prowadzone przez Litewskie Centrum dokumentacja i upamiętnienia odnoszą się wyłącznie do zbrodni sowieckich. Jest to dla Litwy wygodne. Litwini z Niemcami kolaborowali (litewska administracja, Litewski Korpus Lokalny [Lietuvos vietinė rinktinė] gen. Povilasa Plechvičiusa, strzelcy ponarscy [Ypatingasis būrys]). Polaków natomiast, przeważnie wysługując się Niemcom, mordowali [Ponary, Święciany i Łyntupy, Pawłów, Adamowszczyzna i Sieńkowszczyzna]. [VI.]
2. które zostały popełnione na wszystkich mieszkańcach Litwy, a więc Litwinach, Polakach, Żydach, Białorusinach, Rosjanach i tutejszych. Ale tak nie jest. Działalność, którą prowadzi Centrum polega na fałszowaniu rzeczywistości zgodnie z litewską polityką historyczną głoszącą, że na Litwie nie ma żadnych Polaków (Żydów, Rosjan), są tylko spolonizowani (zrusyfikowani) Litwini, których należy przywrócić litewskości nawet wbrew ich woli. I Litewskie Centrum uczestniczy w propagowaniu tej narracji poprzez tworzenie fake newsów zafałszowujących sowieckie represje, kreując pozór, że wszyscy represjonowani to etniczni Litwini. Czyni to poprzez totalną lituanizację nazwisk we wszystkich publicznych upamiętnieniach represjonowanych.

Oto, na przykład, w powszechnie dostępnym medium, czyli w internecie 1 czerwca 1020 r. Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy opublikowało na portalu lietuviaisibire.lt/represuotieji (7.) „dane o osobach represjonowanych w latach 1949–1953”. (8.) Na 4.124 stronach portalu umieszczono informacje o 206 192 represjonowanych. Wśród opublikowanych danych nie podano ich narodowości. Ponadto nazwiska zostały zapisane zgodnie z litewską pisownią oraz zostały ugramatycznione [VII.] – tzn. posiadają litewskie końcówki. W takiej sytuacji wszyscy represjonowani sprawiają wrażenie, że byli narodowości litewskiej. Nawet tacy jak wymienieni na str. 2652 Janas i Kazimiras Pilsudskisi czyli Jan i Kazimierz Piłsudscy – bracia Marszałka.

Nota bene – nic mi nie wiadomo by jakaś polska instytucja, na przykład utrzymujący z Litewskim Centrum ożywione stosunki IPN, zareagowała na te litewskie prowokacje.

[III.] Nie wiadomo jaka instytucja mieszcząca się w tym budynku – Litewskie Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, Muzeum Okupacji i Walk o Wolność, Litewskie Archiwum Specjalne, czy też administracja budynku zawiaduje tymi planszami. Ostatnio wykorzystało plansze Litewskie Archiwum Specjalne.

[IV.]

1. Jonas Žemaitis-Vytautas (1909-1954) – litewski oficer. W 1944  r. objął dowództwo 310 batalionu w przeznaczonym do zwalczania polskiej partyzantki (AK) dowodzonym przez gen. Povilasa Plechavičiusa tzw. Litewskim Korpusem Lokalnym – (Lietuvos vietinė rinktinė – LVR). Kiedy rozpoczęła się ponowna sowiecka okupacja dowodził różnymi litewskim formacjami partyzanckimi. Od 1948 r. był naczelnym dowódcą litewskiej partyzantki W r. 1949 został przewodniczącym prezydium Rady Ruchu Walki o Wolność Litwy (Lietuvos laisvės kovos sąjūdis – LLKS) – politycznej nadbudowy litewskiego antysowieckiego oporu. W 1953 r. został pojmany przez Sowietów, w 1954 r. zamordowano go w Moskwie w  więzieniu na Butyrkach.

12 marca 2009 r. litewski sejmas postanowił, (9.) że „Jonas Žemaitis, przewodniczący Prezydium Rady Ruchu Walki o Wolność Litwy, był przywódcą państwa litewskiego walczącego z okupacją, faktycznie wykonując obowiązki Prezydenta Republiki.”

2. Adolfas Ramanauskas (10.) (1918-1957) – Po wkroczeniu w 1941r. na Litwę wojak niemieckich brał udział w antysowieckim powstaniu czerwcowym. Po wkroczeniu na Litwę w 1944 r. wojsk sowieckich podjął z nimi walkę dowodząc kolejnymi oddziałami partyzanckimi. Pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Prezydium Rady LLKS Jonasa Žemaitisa-Vytautasa. Od r. 1952 ukrywał się. W r. 1956 został zatrzymany i w 1957 r., po bestialskim śledztwie zamordowany

W 2009 r. Stowarzyszenia Litewskich Żydów w Izraelu umieściło Adolfasa Ramanauskasa na internetowej liście zawierającej nazwiska ok. 3 tysięcy litewskich morderców Żydów z Olity i powiatu olickiego. (11.) Przy zamieszczonej na Liście fotografii znajduje się następująca notatka: „Ramanauskas Adolfas – Army officer; A cruel mass murderer; one of the main murderers of the Jews of Druskininkai. Merkine, Butrimonys, Jeznas and other” [Ramanauskas Adolfas – oficer; okrutny masowy morderca, jeden z głównych morderców Żydów w Druskienikach, Mereczy, Butrymańcach, Jeźnie i innych]. (12.) Rewelacjom tym zaprzeczyły: rodzina Adolfasa Romanauskasa, Litewskie Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy oraz Litewska Wspólnota Żydów. Potwierdził je natomiast Efraim Zuroff, dyrektor biura Centrum Szymona Wiesenthala.

Ponadto pisarka Ruta Vanagaite oskarżyła Ramanauskasa o współpracę z sowiecką bezpieką. W 1940 r miał on podpisać zgodę na współpracę z NKWD. Pod ogromną presją opinii publicznej pisarka wycofała to oskarżenie.

[V.] To zestawienie Litewskich Partyzantów, z których jeden [Jonas Žemaitis-Vytautas] jest traktowany jako faktycznie wykonujący obowiązki Prezydenta Republiki.” Litewskiej, z krwawymi ukraińskimi rezunami jest dla Litewskich Partyzantów uwłaczające. Właściwymi partnerami dla Dmytra Klaczkiwskiego, Wasyla Kuka i Romana Szuchewycza byliby Juozas Šidlauskas, Balys Norvaiša, Jonas Tumas – faktycznie dowodzący dokonującymi masowych mordów oddziałami strzelców ponarskich [Ypatingasis būrys]. [VI.] Wydaje się jednak, że dla autorów tej wystawy nie miało to żadnego znaczenia, chociaż z całą pewnością musieli wiedzieć o zbrodniach UPA.

Można by oczywiście zaapelować do Litwinów by się opamiętali i nie zrównywali swoich antykomunistycznych bohaterów z ukraińskimi rezunami. Można by… Ale po co? W końcu jeśli taka korelacja im odpowiada, to ich – Litwinów, a nie nasza – Polaków, sprawa.

[VI.] Ponary – Miejsca gdzie mordowano Żydów i gdzie ich grzebano, rozsiane są po całym terytorium Litwy. Były to przeważnie jednorazowe egzekucję. Miejscem gdzie mordy na Żydach, ale także na Polakach, Karaimach, Tatarach, Cyganach oraz jeńcach sowieckich odbywały się podczas okupacji niemieckiej [w latach 1941-1944], zaś ich skala była ogromna [ocenia się liczbę ofiar na ponad sto tysięcy] były podwileńskie Ponary. Wykonawcami tych mordów ,choć nadzorowali je Niemcy, byli funkcjonariusze ochotniczego litewskiego oddziału specjalnego [Ypatingasis būrys]. Polacy nazywali ich strzelcami ponarskimi albo szaulisami.

Strzelcy ponarscy nosili mundury przedwojennej armii litewskiej. Dopiero w 1942 r. wyposażono ich w odrębne umundurowanie, z charakterystyczną dla Niemców symboliką – litery SD na rękawach, okrągłe czapki z trupią czaszką.

Tylko nieliczni z nich ponieśli po wojnie konsekwencje swoich zbrodni.

[VII.] ugramatycznienie to pojęcie odnoszące się do litewskiej praktyki dopisywania końcówek do nielitewskich nazwisk. Oto przykład oficjalnego użycia tego pojęcia: 31 stycznia 1991 r. Rada Najwyższa RL podjęła uchwałę „W sprawie pisowni imion i nazwisk w dowodach osobistych obywateli Republiki Litewskiej”. Zgodnie z jej postanowieniami oraz wyjaśnieniami sygnowanymi przez Z. Junkewicziusa (pierwszego zastępcę ministra sprawiedliwości), J. Matonisa (pierwszego zastępcę ministra spraw wewnętrznych) oraz H. Kobeckaite (dyrektor generalną Departamentu Narodowości przy rządzie litewskim) „na pisemne życzenie osób narodowości nielitewskiej (…) w dowodzie osobistym wpisuje się imię i nazwisko bez końcówek litewskich (bez ugramatycznienia)”.(13.)

PRZYPISY:

UWAGA: dostęp do wszystkich postów internetowych – 18.08.2024.

1. Upamiętnienie Deklaracji Taryby z 16 lutego 1818 r. o niepodległości Litwy i zerwaniu jej związków z innymi państwami – faktycznie z Polską.
2. Галузевий державний архів Українського інституту національної пам’яті.
3. Portale: bernardinai.lt, Unikali paroda „Lietuvių partizanai ir ukrainiečių sukilėliai: 1944–1954 m.”, 2023.11.10.; https://www.bernardinai.lt/unikali-paroda-lietuviu-partizanai-ir-ukrainieciu-sukileliai-1944-1954-m/ oraz archivai.lrv.lt, Paroda „Lietuvių partizanai ir ukrainiečių sukilėliai: 1944–1954 m”, 2023.11.10.; https://archyvai.lrv.lt/lt/naujienos/paroda-lietuviu-partizanai-ir-ukrainieciu-sukileliai-1944-1954-m/.
4. Cytat z artykułu „»WYWÓZKI NA SYBIR« W LITEWSKIEJ POLITYCE HISTORYCZNEJ” autorstwa Adama Chajewskiego. Artykuł został skierowany do redakcji biuletynu IPN.
5. Portal virtualiosparodos; https://virtualios-parodos.archyvai.lt/lt/virtualios-parodos/34/lietuviu-partizanai-ir-ukrainieciu-sukileliai-19441954-m.-litovsk-partizani-ukransk-povstanc-19441954-rr.-lya/exh-355.
6. Portale: l24.lt, „Prezydent podpisał ustawę dotyczącą placu Łukiskiego”; http://l24.lt/pl/polityka/item/345076-prezydent-podpisal-ustawe-dotyczaca-placu-lukiskiego; także: l24.lt, „Plaża w sercu Wilna”; http://l24.lt/pl/ekologia-i-przyroda/item/344170-plaza-w-sercu-wilna oraz l24.lt, „Sejm RL zdecydował: Plac Łukiski to reprezentatywny plac Litwy”; http://l24.lt/pl/spoleczenstwo/item/344543-sejm-rl-zdecydowal-plac-lukiski-to-reprezentatywny-plac-litwy.
7. Represuotieji, Lietuvos gyventojų tremtis ir kalinimas Sovietų Sąjungoje, http://www.lietuviaisibire.lt/lt/represuotieji.
8. Portal niezalezna.pl, Represje komunistyczne na Litwie po II wojnie światowej, https://niezalezna.pl/332960-represje-komunistyczne-na-litwie-po-ii-wojnie-swiatowej.
9. LIETUVOS RESPUBLIKOS SEIM O DEKLARACJIAO DĖL JONO ŽEMAIČIO PRIPAŽINIMO LIETUVOS VALSTYBĖS VADOVU, 2009.03.12., Vilnius; https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/TAIS.339103.
10. Biogram opracowany na podstawie wikipedii (https://pl.wikipedia.org/wiki/Adolfas_Ramanauskas) oraz artykułu Andrzeja Poczobuta „»Skandal na Litwie.« Jeden bohater narodowy zabijał Żydów, drugi pracował dla NKWD, trzeci kolaborował z Niemcami”, 09.11.2017., (https://wyborcza.pl/7,75399,22619987,skandal-na-litwie-jeden-bohater-narodowy-zabijal-zydow-drugi.html.).
11. Partial List of the Lithuanian Murderers of the Jews of Alytus and District; https://web.archive.org/web/20090531052255/http://www.lithuanianjews.org.il/HTMLs/article_list4.aspxC2014=14341&BSP=14336&BSS59=14336.
12. Wikipedia, biogram Adolfasa Ramanauskasa, przypis 8.
13. Z. Junkewiczius, J. Matonis, H. Kobeckaite, „O trybie zmiany imion i nazwisk i wpisywania ich w dowodzie osobistym obywatela Republiki Litewskiej”, „Kurier Wileński” nr 161 z 19.08.1992 r., s. 4.